علائم ظهور یعنی چه؟ علائم ظهور یا نشانه های ظهور، به اتفاقاتی می‌گویند که اتفاق افتادن آنها، از نزدیک بودن ظهور امام زمان (عجل الله فرجه) خبر می دهند که به وسیله این حوادث، می توان امام مهدی (علیه السلام) را از مدعیان دروغین مهدویت شناخت.[1] بیشتر بدانید: مختصری از زندگانی امام زمان عجل الله […]
علائم ظهور یعنی چه؟
علائم ظهور یا نشانه های ظهور، به اتفاقاتی می‌گویند که اتفاق افتادن آنها، از نزدیک بودن ظهور امام زمان (عجل الله فرجه) خبر می دهند که به وسیله این حوادث، می توان امام مهدی (علیه السلام) را از مدعیان دروغین مهدویت شناخت.[1]
بیشتر بدانید: مختصری از زندگانی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
این علائم چه زمانی اتفاق می افتند؟
بر اساس روایات، تعدادی از نشانه‌ها قبل از ظهور امام عصر (ارواحنا فداه) و متصل به آن خواهد بود و تعدادی هم در طول دوران غیبت کبرای آن حضرت اتفاق می‌افتد.
این نشانه‌ها از يك نگاه، به چهار دسته تقسيم مى‌شوند:
نشانه‌های حتمی و غیرحتمی
نشانه‌های ظهور به دو دسته حتمی و غیرحتمی تقسیم می‌شوند:[3]
بیشتر بدانید: برخی از روایات علائم ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف را در کتاب الغیبة شیخ طوسی ره بخوانید.
شیخ صدوق از امام صادق (علیه السلام) روایتی را در مورد نشانه های حتمی نقل می کنند:
«قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الصَّيْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاءِ»[4]
«پیش از قیام قائم (امام زمان عجل الله فرجه ) پنج نشانه حتمی خواهد بود: یمانی و سفیانی و صیحه و کشتن نفس زکیه و فرو رفتن زمین در بیداء.»
طبق این روایت، پنج اتفاق، قبل از قیام امام زمان (عجل الله فرجه) حتما رخ خواهند داد:
علائم حتمی
مشخصات و ویژگی های ظاهری
نام او عثمان و نام پدرش عینیه و یا عنبسه می‌باشد. او مردی سرخ رنگ، بور، چشم آبی، پیشانی پهن و چهار شانه است و صورتی خشن دارد و اثر آبله بر صورتش مشخص است؛ نقطه سفیدی در چشمش هست که هر که او را ببیند فکر می کند که کور است، در حالی‌که این‌طور نیست.[5]
سفیانی به قدری سنگدل است که همسر خودش را که مادر فرزندانش است، زنده به گور می‌کند؛ چون می‌ترسد جای او را لو بدهد.[6]
نشانه‌های خروج سفیانی
در روایات شیعه، برای قیام سفیانی نشانه ها و مشخصاتی بیان شده است که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:
حذیفة بن یمان از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) روایت می کند که ایشان در حالی که فتنه های آخرالزمانی که بین مردم مشرق زمین و مغرب زمین را بیان می کردند فرمودند:
در این هرج و مرج است که سفیانی در ماه رجب از “وادی یابس” خروج می‌کند ….[8]
(شاید می خواهد بگوید: خدایا من به دنبال انتقام [از قاتلین عثمان] هستم حتی اگر به جنهم بروم) [10]
وقتی سفیانی خروج کرد، ما چه کنیم؟
از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدند: وقتی سفیانی خروج می‌کند، ما چه کار کنیم؟ حضرت فرمودند:
مردان چهره خود را پنهان کنند؛ بر زنان و فرزندان مشکلی نیست؛ و هنگامی که بر پنج شهر شام[14] مسلط شد، شما به سوی صاحب (و سرپرست) خود (حضرت مهدی عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) کوچ کنید.[15]
جنایات سفیانی
سفیانی، لشکری به سوی عراق و لشکر دیگری به سوی حجاز می‌فرستد:
این نبرد، به نقلی، صد هزار و به قولی دیگر شصت هزار کشته بر جای می‌گذارد. این حادثه، اتفاقاتی را به وجود می‌آورد که تا آن هنگام، مانند آن اتفاقات، برای زمینیان و آسمانیان بوجود نیامده و تا زمانی‌که آسمان و زمین باقی هست، چنین اتفاقی نخواهد افتاد. کسی از آسمان صدا می‌زند: ای پرندگان آسمان و ای درندگان زمین ! بشتابید و خود را از گوشت ستمگران سیر کنید. [17]
سپس عراق را وحشت فراوان فرا می‌گیرد و پس از آن وارد زوراء – که همان بغداد است – می‌شوند و دست به کشتار وسیعی می‌زنند. امام صادق (علیه‌السلام) در این رابطه می‌فرمایند:
تا سه روز، همه چیز را مباح (حلال) اعلام می‌کند و شصت هزار نفر را می‌کشد و خانه‌هایشان را ویران می‌کنند و بعد از آن تا هجده روز اموال آنان را بین خود تقسیم می‌کنند[18]
سپس به طرف کوفه و نجف می‌روند و آن را خراب می کنند و اسیران و غنیمت ها را با خود به سمت شام می برند اما سپاهی با پرچم هدایت (که ظاهرا سپاه یمانی و خراسانی هستند) در مقابل آنها می ایستند و اسیران را از چنگ آنان خلاص کرده و آنها را به قتل می‌رسانند، به طوری که حتی یک نفر از آنها هم زنده نمی‌ماند[19]
به قدری جنایات وحشتناک در آن‌جا به وجود می‌آورند که ناگفتنی است و بنابر بعضی از نقل‌ها از فاجعه حره سنگین‌تر است.[20]
پس از آن به سوی مکه می‌روند تا با حضرت مهدی (عجل الله فرجه) به مبارزه بپردازند. وقتی به سرزمین بیداء (که در میان مکه و مدینه قرار دارد) می‌رسند، زمین، آنها را با تمام وسایل جنگی که به همراه دارند، به کام خود فرو می‌برد و فرو رفتن آنها سریع و بی‌صدا اتفاق می‌افتد؛ از آن لشکر فقط دو نفر باقی می‌مانند که صورت‌هایشان به پشت برگشته تا نشانه‌ای از عذاب الهی باشند و این دو نفر به نام‌های “بشیر” و “نذیر” هستند که “بشیر” خبر این واقعه و عذاب الهی را به امام زمان (عجل الله فرجه) می‌رساند و “نذیر” هم به خبر این اتفاق را به سفیانی می برد.[21]
سپس لشکریان سفیانی و لشکریان امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در کنار دریاچه طبریه به یکدیگر می‌رسند و جنگ سختی در می‌گیرد و تمام لشکریان سفیانی نابود می‌شوند و فقط خودش باقی می‌ماند که حضرت، او را نیز در کنار دریاچه طبریه زیر درختی گردن می‌زند و جهانی را از شر فتنه‌اش آسوده می‌کند و بدین ترتیب، سفیانی و جنایات او تمام می‌شود.[22]
شخصیت شناسی یمانی
یمانی، لقب فردی است که بنا بر روایات، پیش از ظهور امام زمان (عجل الله فرجه) قیام می‌کند و مردم را به سوی آن حضرت دعوت می‌کند.[23]
نام اصلی یمانی، در احادیث شیعه ذکر نشده است، اما آنچه قطعی است این است که ایشان از نسل امام حسین (علیه السلام)[24] و از نوادگان زید بن علی[25] دانسته شده است.
در برخی منابع اهل سنت نام ایشان را جهجاه، حسن و یا حسین ذکر کرده اند.[26]
در روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، از یمانی با عنوان منصور یاد شده که یاری‌دهنده حضرت مهدی است؛[27] همچنین منابع اهل سنت، او را قحطانی [28]و منصور یمانی[29] نیز خوانده‌اند. (قحطانی، نامی منسوب به شخصی به نام قحطان است که عرب‌های یمن نسبشان به او می‌رسد.[30]
اهمیت این قیام
به گفته برخی پژهشگران،۳۶ حدیث درباره قیام یمانی در منابع شیعه و سنی وجود دارد[31] و در بیشتر این روایات، به حتمی بودن قیام یمانی به عنوان نشانه ظهور اشاره نشده[32] و از روایات شیعی تنها در دو روایت، به حتمی بودن این قیام، اشاره شده است[33]؛ به همین دلیل، برخی از حدیث پژوهان، در قطعی بودن قیام یمانی به عنوان نشانه ظهور شک کرده اند دلیلشان هم این است که در برخی از نسخه‌های این دو حدیث، واژه حتمی بودن وجود ندارد[34] و احتمال دارد که این کلمه از سوی راویان به حدیث اضافه شده باشد.[35]
زمان قیام
بر پایه روایتی از امام باقر (علیه السلام) خروج سفیانی، یمانی و خراسانی در یک سال، یک ماه و یک روز خواهد بود.[36]
امام صادق(ع) در روایتی خروج سفیانی را در ماه رجب بیان فرموده اند[37] و برخی، با کنار هم گذاشتن این دو روایت، خروج یمانی را نیز در ماه رجب دانسته‌اند.
مکان قیام
بنابر روایات، قیام یمانی از یمن خواهد بود[38] اما در اینکه دقیقا از کجای یمن خواهد بود، به شهرهای صَنعا، عَدَن، کِنده و منطقه اَبین اشاره شده است.[39]
اقدامات یمانی
در روایات به جزئیات قیام یمانی اشاره نشده اما برخی از اقدامات ایشان ذکر شده است؛ از جمله:
امام باقر (علیه السلام)، قیام یمانی بر حق دانسته و بر ضرورت پیوستن به قیام او تأکید فرموده اند.[40] برخی از نویسندگان مقصود از قیام به حق را دعوت به امامت تفسیر کرده‌اند[41]
برخی روایات از جنگ میان یمانی و سفیانی خبر می‌دهند؛ برای مثال:
الف) کسی که چشم سفیانی را درمی‌آورد از “صنعا” خروج می‌کند،[45]
ب) اولین کسی که با سفیانی می‌جنگد “قحطانی” است.[46]
در روایات نقل شده، درباره نتیجه جنگ یمانی با سفیانی اختلاف وجود دارد، برخی روایات، از پیروزی یمانی بر سفیانی[47] و برخی دیگر از شکست یمانی[48] خبر می‌دهند اما برخی از نویسندگان در مورد این روایات گفته‌اند که هر کدام از روایات، از درگیری آن دو در زمان و مکان خاصی خبر می‌دهند[49]، یعنی ممکن است لشکر یمانی از سفیانی، یکبار شکست خورده و بار دیگر پیروز شود
طبق برخی از روایات اهل سنت، یمانی در مدینه به امام مهدی (عجل الله فرجه) می‌پیوندد، سفیانی لشکری را برای جنگ با آنها به مدینه می‌فرستد، ولی سپاه امام زمان (عجل الله فرجه) و سپاه یمانی، از مدینه به سمت مکه خارج می‌شون.[50]؛ لشکر سفیانی به دنبال آنان به سمت مکه حرکت می‌کند اما در مکانی به نام “بیداء” در زمین فرو می‌روند و نابود می شوند.[51]
صیحه آسمانی
منظور از صیحه آسمانی (فریادی آسمانی) صدایی است که در نزدیکی ظهور امام مهدی (عجل الله فرجه) از آسمان شنیده می‌شود و بنا بر روایات، این صدا را جبرئیل ایجاد می‌کند[52]
بنابر نقل ها، از ۶۸ حدیثی که در کتاب “الغیبة نعمانی” برای نشانه های ظهور گفته شده، ۳۰ حدیث از این نشانه سخن می‌گوید.[53]
در برخی از روایات، از “صیحه آسمانی” با واژه ندای آسمانی (النِّداء) نیز یاد شده است.[54]
اشاره ای از این نشانه در قرآن
برخی از روایات، تاویلِ[55] دو آیه از قرآن را در مورد این نشانه ظهور دانسته اند:
(اگر ما اراده کنیم، از آسمان بر آنان آیه‌ای نازل می‌کنیم که گردن‌هایشان در برابر آن فروتن گردد.)[57]
(هنگامی که در “صور” دمیده شود.)[59]
محتوای این صدای آسمانی
بنا بر روایات، محتوای ندای آسمانی، معرفی امام مهدی (عجل الله فرجه) با نام و ویژگی‌های آن حضرت است.[60] طبق برخی از احادیث، در ندای آسمانی، از بر حق بودن امیرالمومنین (علیه السلام) و رستگاری شیعیان ایشان نیز سخن می‌آید.[61] همچنین روایت شده است که در صیحه آسمانی، پایان یافتن حکومت زورگویان و روی کار آمدن بهترین فرد از امت پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) خبر داده می‌شود و مردم برای پیوستن به قیام امام زمان (عجل الله فرجه) به مکه دعوت می‌شوند.[62]
ویژگی‌ها
در روایات، برای صیحه آسمانی ویژگی‌هایی ذکر شده است:
زمان
روایات وارد شده، درباره زمان این ندای آسمانی مختلف است: بنا بر برخی روایات، این ندا پیش از ظهور[68]؛ بنا بر برخی دیگر از روایات، همزمان با ظهور[69] و بنا روایات دیگر، پس از ظهور و پیش از قیام آن حضرت، رخ خواهد داد.[70]
همچنین طبق برخی روایات، این ندا در ماه رمضان[71]، بنابر برخی دیگر از روایات، در ماه رجب[72] و بر اساس روایاتی دیگر، در روز عاشورا[73] اتفاق می افتد.
برخی از حدیث پژوهان بر این باورند که در مراحل مختلف، از نزدیک ظهور و قیام امام (علیه السلام) تا ثابت شدن و استوار شدن حکومت ایشان بر کل جهان، نداهای مختلفی شنیده می‌شود.[74]
ندای شیطان
در برخی از احادیث آمده است که شیطان در پایان همان روز که صیحه آسمانی شنیده می شود، با هدف ایجاد شک در پیروی از امام زمان (عجل الله فرجه) فریادی سر می دهد[75] و می گوید: (بدانید، حق با عثمان بن عفان[76] و پیروان اوست؛ او مظلوم کشته شد، پس به خونخواهی‌اش قیام کنید.)[77]
با این ندا، گروهی دچار شک می‌شوند.[78]
در روایات دیگری آمده است که محتوای ندای شیطان، دعوت مردم به مسیحیت است.[79]
برخی از پژوهشگران معتقدند: میان این دو دسته از روایات اختلافی نیست؛ زیرا ممکن است نداهای متعددی از سوی افراد یا جریان‌هایی که علیه امام زمان (ارواحنا فداه) فعالیت می‌کنند، ایجاد شود و احتمالاً اینکه آن نداها را از سوی شیطان معرفی کرده اند به این دلیل باشد که آن نداها با وسوسه ابلیس از طریق پیروان او انجام می شوند.[80]
چگونه صیحه آسمانی را از ندای شیطانی تشخیص دهیم؟
در تفاوت ندای آسمانی و ندای شیطانی گفته‌اند: ندای آسمانی از آسمان و از راه‌های غیرعادی و به شکل معجزه آسا رخ می‌دهد، برخلاف ندای شیطانی که با کمک ابزارهای مادی ایجاد می‌شود.[81]
خسف بیداء
“خسف بیداء” یا “خسف در بیداء” به فرورفتن لشکر سفیانی به داخل زمین، در مکانی به نام بیداء (مکانی میان مکه و مدینه) اشاره دارد که برای جنگ با امام زمان (عجل الله فرجه) به سمت مکه حرکت می کنند[82] و این حادثه، بر اساس روایتی که از امام صادق (علیه السلام) نقل شده، از نشانه‌های حتمی ظهور است.[83]
اختلاف روایات اهل‌سنت در این مورد
روایات اهل‌سنت، درباره خسف بیداء متفاوت است: در برخی از آنها، این حادثه از نشانه های ظهور[84] و در روایات دیگر، نشانه از شروع قیامت دانسته شده است.[85]
در برخی دیگر از روایات آنها، تنها از “فرورفتن لشکری در بیداء” خبر آمده است که آن لشکر در پی گروهی هستند که به کعبه پناهنده شده‌اند. در این روایات، به اینکه خسف بیداء، نشانه ظهور است یا نشانه قیامت، اشاره ای نشده است.[86]
اشاره در قرآن
بر اساس روایاتی که از معصومین (علیهم السلام) نقل شده، برخی از آیات قرآن به فرورفتن لشکر سفیانی در بیداء اشاره دارند[87]:
«وَ لَوْ تَری إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَ أُخِذُوا مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ وَقَالُوا آمَنَّا بِهِ وَأَنَّى لَهُمُ التَّنَاوُشُ مِنْ مَكَانٍ بَعِيدٍ»[88] (اگر ببینی هنگامی که فریادشان بلند می‌شود، امّا نمی‌توانند [از عذاب الهی] فرار کنند، و آنها را از جای نزدیکی [که حتّی انتظارش را ندارند] می‌گیرند و [در آن حال] می‌گویند: «به حقّ، ایمان آوردیم ولی چگونه می‌توانند از فاصله دور به آن دسترسی پیدا کنند.»
چگونگی این رخداد
بر پایه روایتی از امام محمد باقر (علیه السلام)، سفیانی گروهی را به مدینه روانه می‌کند و این در حالی است که امام زمان (عجل الله فرجه) از مدینه به مکه حرکت می کنند؛ این خبر به فرمانده سپاه سفیانی می‌رسد و او لشکری را به تعقیب سپاه امام (علیه السلام) می‌فرستد. هنگامی که سپاه سفیانی وارد سرزمین بیداء می‌شوند، ندایی از آسمان بلند می‌شود: «ای دشت، آن قوم را نابود ساز.» در این هنگام، زمین، لشکر سفیانی را در خود فرو می‌برد و همگی به جز سه نفر، از بین می‌روند.[89]
بنا بر برخی روایات، دو نفر از لشکر سفیانی پس از این حادثه زنده می‌مانند: بشیر و نذیر؛ بشیر به سوی امام زمان (علیه السلام) رفته و در مکه، خبر نابودی لشکریان سفیانی را به ایشان می‌دهد و نذیر به سوی سفیانی می‌رود تا خبر قیام امام مهدی (علیه السلام) و از بین رفتن لشکر را به او برساند.[90]
برخی از منابع، تعداد لشکریان سفیانی در این واقعه را، ۱۲هزار[91] و برخی دیگر ۱۷۰هزار[92] نفر ذکر کرده‌اند.
قتل نفس زکیه[93]، آخرین نشانه از نشانه های حتمی ظهور
شخصیت
“نفس زَکیّه” (انسان پاک) شخصی است که در روایات، انسانی صالح و با تقوا معرفی شده[94] و شهادت ایشان را از نشانه‌های ظهور دانسته اند.[95] ایشان از نسل امام حسین (علیه السلام)[96] بوده و نام ایشان، محمد بن حسن است.[97]
علت شهادت ایشان و مکان آن
“نفس زکیه” از یاوران امام زمان (عجل الله فرجه) است که آن حضرت، ایشان را برای هدایت مردم به سمت مکه می‌فرستند. امام (علیه السلام) خطاب به یارانشان می فرمایند: اهل مکه مرا نمی‌خواهند، اما من کسی را به سوی آنها می‌فرستم تا حجت بر آنان تمام شود (و هیچ بهانه ای برای جنگ با من نداشته باشند). هنگامی که “نفس زکیه” خود را معرفی می‌کند که نماینده امام زمان (عجل الله فرجه) است، مردم بر او حمله کرده و بین “رکن” و “مقام”[98] سرش را می‌برند.[99]
در حدیثی از امام باقر (علیه السلام)، مکان شهادت او در مسجد الحرام بین رکن و مقام حضرت ابراهیم (علی نبینا و علیه و آله السلام) خواهد بود.[100]
زمان این حادثه
از امام صادق (علیه السلام) روایت شده است که بین قیام “قائم آل محمّد” (امام زمان عجل الله فرجه) و “کشته شدن نفس زکیه” پانزده شب فاصله خواهد بود.1
برخی از احتمالات در مورد شخصیت ایشان
برخی از بزرگان اهل حدیث، احتمال داده اند که “نفس زکیه” همان “سید حسنی” است که خروج ایشان هم یکی از علائم ظهور ذکر شده است.2 دلیل ایشان، روایتی است که از قتل سید حسنی به دست مردم مکه و فرستادن سرمبارک ایشان برای سفیانی در نزدیکی ظهور امام زمان (عجل الله فرجه) خبر می‌دهد.3
در برخی روایات از قتل دو نفس زکیه یاد شده که یکی در مکه و دیگری به همراه هفتاد تن در پشت کوفه (نجف) اتفاق می افتد.4 “علی کورانی” در کتاب عصرالظهور احتمال داده که سید محمدباقر صدر (شهادت در ۱۳۵۹شمسی) نفس زکیه‌ای است که بنا بر روایات، پشت کوفه به شهادت می‌رسد.5
علائم غیر حتمی
در مورد علائم غیر حتمی، روایات زیادی آمده است که هر کدام از آنها به قسمتی از نشانه ها اشاره دارند.
در ادامه به فهرستی از آنها اشاره می کنیم که از مجموع روایات به دست آمده است:
در کل، ۵ صدا از آسمان شنیده خواهد شد که فقط مورد چهارم (که در ماه رمضان است) حتمی است.
۳ صدای اول در ماه رجب و به این شکل خواهد بود:
[1] آیتی، تأملی در نشانه‌های حتمی ظهور، ۱۳۹۰ش، ص۱۵
[2] سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ج۱، ص۴۴۵
[3] مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۷۰
[4] صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۰، ح۷
[5] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۲، ص 205 و ۲۰۶
[6] ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۲، ص۶۵۱، باب۵۷، ح۱۰
[7] سرزمینی خشک و بی‌آب و علف است و تقریباً در نزدیکی مرز سوریه و اردن قرار دارد.
[8] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۸۶، بیروت، مؤسسة الوفا، ۱۴۰۴
[9] کورانی عاملی، علی، معجم احادیث الامام المهدی، ج۳، ص۴۶۹، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، ۱۴۱۱، چاپ اول
[10] کمال الدین؛ با تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، جلد 2، صفحه 651، پاورقی شماره 4
[11] باز شدن و فرو رفتن زمین
[12] نعمانی، محمد بن إبراهیم، کتاب الغیبه، ص۲۸۰
[13] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۵۲، ص۲۶۹، بیروت، مؤسسة الوفا، ۱۴۰۴
[14] دمشق وحمص وفلسطين والاردن وقنسرين (بحار الانوار، جلد 52، صفحه 206)
[15] همان، ج۵۲، ص۲۷۲
[16] شهر امروزی بصیره در استان دیرالزور سوریه در محل قرقیسیای قدیم قرار دارد.
[17] مجلسی، ملا محمدباقر، مهدی موعود، ترجمه علی دوانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص۱۰۲۶
[18] صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، ج۳، ص۴۲۵
[19]شیخ طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۲۲۸، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵، چاپ اول
[20] علی بن موسی، الملاحم و الفتن، ص۵۹، ترجمه: نجفی، محمدجواد، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۰ه.ش
[21] بحار الانوار، جلد 53، صفحه 10
[22] عصر ظهور، صفحه 156
[23] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص256-۲۵۲
[24] صدوق، کمال‌الدین، ج۱، ۱۳۹۵ق، ص۲۵۱
[25] ابن طاووس، فلاح السائل،۱۴۰۶ق، ص۱۷۱
[26] آیتی، «یمانی درفش هدایت»، ص۲۰
[27] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۳۹-۴۰
[28] مقدسی، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۲، ص۱۸۳
[29] ابن حماد، الفتن، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، ص۱۹۹
[30] ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۵۶
[31] مهدوی‌راد، «بررسی تطبیقی روایات یمانی از منظر فریقین»، ص۲۶
[32] مثلا رجوع شود به:
صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۲۸ و ج۲، ص۶۴۹
نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۵۳، ۲۵۲
[33] الف) قَبْلَ قِيَامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْيَمَانِيُّ وَ السُّفْيَانِيُّ وَ الصَّيْحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَيْدَاءِ.(صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۰، ح۷.)
ب) النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ السُّفْيَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ الْيَمَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ كَفٌّ يَطْلُعُ مِنَ السَّمَاءِ مِنَ الْمَحْتُومِ(نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۵۲.)
[34] کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۱۰، ح۴۸۳
مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۲۳۳
[35] آیتی، «یمانی درفش هدایت»، ص۱۹
[36] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۵۵-۲۵۶
[37] صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۲، ص۶۵۰
[38] صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۳۱
لیثی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۲۴۴
[39] فتلاوی، رایات الهدی و الضّلال فی عصر الظّهور، ۱۴۲۰ق، ص۱۰۱
[40] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۵۵-۲۵۶
[41] مهدوی‌راد، «بررسی تطبیقی روایات یمانی از منظر فریقین»، ص۵۲
[42] همان، صفحه 291
[43] همان، صفحه 199
[44] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۳۱۹
[45] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۲۷
[46] ازدی نیشابوری، مختصر اثبات الرجعه، ۱۴۱۳ق، ح۹، ص۲۶۱
[47] همان
[48] ابن حماد، الفتن، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، ص۱۹۹
[49] آیتی، «یمانی درفش هدایت»، ص۳۵
[50] ابن حماد، الفتن، دار الکتب العلمیه منشورات محمدعلی بیضون، ص۲۲۳
[51] همان، صفحه 212
[52] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۹۰، ح۶
[53] محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۷، ص۴۴۱
[54] نعمانی، الغیبه، ۱۳۹۷ق، ص۲۷۴، ح۶
[55] معنای حقیقی و واقعی
[56] سوره شعراء، آیه۴
[57] طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۷۷
[58] سوره مدثر، آیه۸
[59] استرآبادی، تأویل الآیات الظاهره، ۱۴۰۹ق، ص۷۰۸
[60] شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۷۲، ح۵
[61] کلینی، الکافی، ۱۴۰۱ق، ج۸، ص۳۱۰
[62] مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۰۸
[63] نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۷۴، ح۵۴
[64] مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۱، ص۱۰۹، ح۴۲
[65] نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۵۴
[66] مجلسی، بحارالانوار، همان
[67] کورانی، معجم احادیث الامام المهدی، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۳۵، ح۵۸۹
[68] نعمانی، الغیبة، همان
[69] شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۰، ح۱۶
[70] کورانی، معجم احادیث الامام المهدی، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۴۸۹، ح۱۰۶۰
[71] نعمانی، الغیبة، همان
[72] مجلسی، بحارالانوار، همان
[73] کورانی، معجم احادیث الامام المهدی، همان
[74] مهوری، «ندای آسمانی نشانه ظهور»، ص۷۵
[75] نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۶۵، ح۲۹
[76] خلیفه سوم اهل سنت
[77] نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۶۱، ح۱۹و۲۰
[78] همان
[79] ابن طاووس، التشریف، ۱۴۱۶ق، ص۱۳۳
[80] مهوری، «ندای آسمانی نشانه ظهور»، ص۷۱ و70
[81] همان
[82] سلیمیان، فرهنگنامه مهدویت، ۱۳۸۸ش، ص۲۱۱
[83] شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۷۸، ح۷
[84] صنعانی، المصنف، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۳۷۱، ح۲۰۷۶۹
[85] ابن حنبل، مسند، ۱۴۲۱ق، ج۴۵، ص۹۹، ح۲۷۱۲۹
[86] مسلم، صحیح مسلم، دار احیاء التراث العربی، ج۴، ص۲۲۱۰، ح۲۸۸۳
[87] تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۵۷
[88] آیات ۵۱ تا ۵۳ سوره سبأ
[89] نعمانی، الغیبة، ۱۳۷۹ق، ص۲۸۰، ح۶۷
[90] مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۳، ص۱۰
[91] سلیمان، یوم الخلاص، ص۲۴۴
[92] ابن طاووس، الملاحم و الفتن، منشورات الرضی، ص۱۵۰
[93] به شهادت رسیدن انسانی پاک
[94] محمدی‌ری شهری، دانشنانه امام مهدی، ۱۳۹۳ش، ج۷، ص۴۳۸
[95] نعمانی، الغیبة، ۱۳۹۷ق، ص۲۶۴
[96] عیاشی، تفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۶۵
[97] شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۳۱، ح۱۶
[98] دو مکان مقدس در مسجد الحرام
[99] علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۲، ص۳۰۷
[100] شیخ صدوق، کمال‌الدین، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۳۳۱، ح۱۶
سخنان امروز شیخ نعیم قاسم در مورد مقاومت و ایران
دیدگاهتان را بنویسید