مقدمه
روزه یکی از مهم‌ترین عبادات در اسلام و از واجبات شرعی است که بر مسلمانان بالغ، عاقل و قادر واجب می‌شود. این عبادت نه‌تنها زمینه‌ساز تقوا و رشد معنوی است، بلکه آثار فردی و اجتماعی فراوانی دارد. علاوه بر وجوب روزه در ماه رمضان، روزه‌های مستحب و کفاره نیز در اسلام مطرح شده است.
در این مقاله، احکام شرعی روزه، شرایط وجوب، مبطلات، کفاره و آداب روزه‌داری را بر اساس فقه شیعه اثنی‌عشری بررسی می‌کنیم.
۱. شرایط وجوب روزه
روزه بر افرادی که شرایط زیر را دارند، واجب است:
- بلوغ: روزه بر کودک واجب نیست، اما به‌عنوان تمرین مستحب است.
- عقل: فرد باید عاقل باشد؛ بنابراین بر دیوانه واجب نیست.
- توانایی: کسی که توانایی جسمی ندارد، مانند بیماران و سالمندان، روزه بر او واجب نیست.
- عدم وجود مانع شرعی: مانند زنانی که در حال حیض یا نفاس هستند، که در این ایام روزه بر آن‌ها حرام است و باید بعداً قضا کنند.
۲. نیت در روزه
الف) ضرورت نیت
نیت در روزه لازم است، اما گفتن آن با زبان ضروری نیست. کافی است که فرد قصد داشته باشد که برای اطاعت از فرمان الهی روزه بگیرد.
ب) زمان نیت
- روزه ماه رمضان: نیت باید از شب تا قبل از اذان صبح انجام شود.
- روزه مستحب: نیت آن را می‌توان تا قبل از اذان ظهر انجام داد، مشروط بر اینکه فرد از طلوع فجر چیزی نخورده باشد.
- روزه قضا: باید قبل از اذان صبح نیت شود.
۳. مبطلات روزه
مبطلات روزه اعمالی هستند که باعث باطل شدن روزه می‌شوند. مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- خوردن و آشامیدن عمدی (اگر سهواً باشد، روزه باطل نمی‌شود).
- رابطه جنسی (نزدیکی و خروج منی موجب بطلان روزه می‌شود).
- استمناء (خروج عمدی منی با هر روش غیر شرعی).
- دروغ بستن به خدا، پیامبر و ائمه (ع).
- فرو بردن عمدی غبار غلیظ (مانند دود غلیظ یا آرد پاشیده‌شده در هوا).
- استفراغ عمدی (اگر غیر عمدی باشد، روزه صحیح است).
- رساندن عمدی آب به معده از طریق بینی.
- حُقنه (تنقیه) با مایعات (برخی فقها آن را موجب بطلان می‌دانند).
اگر روزه‌دار یکی از این مبطلات را عمداً انجام دهد، روزه او باطل شده و باید علاوه بر قضا، کفاره نیز بدهد.
۴. کفاره روزه
الف) انواع کفاره
اگر کسی عمداً روزه خود را باطل کند، باید یکی از کفارات زیر را بپردازد:
- آزاد کردن یک برده (امروزه به دلیل نبود برده، این گزینه منتفی است).
- دو ماه روزه گرفتن (۳۱ روز پیوسته).
- اطعام ۶۰ فقیر (هر نفر یک مدّ طعام، حدود ۷۵۰ گرم گندم، برنج یا نان).
ب) کفاره تأخیر
اگر کسی بدون عذر تا رمضان سال بعد، قضای روزه را نگیرد، علاوه بر قضای آن، باید برای هر روز یک مدّ طعام به فقیر بدهد.
۵. احکام روزه در شرایط خاص
الف) مسافر
- کسی که سفرش به حدّ مسافت شرعی (حدود ۲۲.۵ کیلومتر رفت و برگشت) برسد و قصد اقامت کمتر از ۱۰ روز داشته باشد، باید روزه‌اش را افطار کند.
- اگر پیش از اذان ظهر به وطن یا محل اقامت ۱۰ روزه خود برسد، می‌تواند روزه بگیرد.
ب) بیماران و روزه
- اگر روزه برای بیمار ضرر داشته باشد، واجب نیست و باید بعداً قضا کند.
- اگر فردی بیماری دائمی دارد و توانایی گرفتن روزه را ندارد، باید کفاره (فدیه) بدهد.
ج) زنان باردار و شیرده
- اگر روزه برای زن باردار یا شیرده ضرر داشته باشد، می‌تواند افطار کند و بعداً قضا نماید.
- اگر روزه برای کودک ضرر داشته باشد، علاوه بر قضا، باید کفاره (مدّ طعام) بپردازد.
۶. آداب و مستحبات روزه
الف) اعمال مستحب در روزه‌داری
- سحری خوردن (حتی اگر با یک جرعه آب باشد).
- افطار کردن با خرما یا آب ولرم.
- خواندن دعاهای مخصوص افطار (مانند دعای “اللهم لک صمت…”).
- صدقه دادن هنگام افطار.
- نماز و استغفار در وقت سحر.
- اجتناب از مجادله و بدگویی.
ب) اعمال مکروه در روزه‌داری
- بو کردن گل‌های معطر.
- مسواک زدن با چوب تر.
- حجامت و خون‌گیری (اگر موجب ضعف شدید شود).
- انجام دادن کارهایی که موجب تشنگی شدید می‌شود.
۷. روزه‌های مستحب و حرام
الف) روزه‌های مستحب
روزه در برخی ایام خاص مستحب است، ازجمله:
- دوشنبه و پنجشنبه هر هفته.
- روزهای ۱۳، ۱۴ و ۱۵ ماه قمری (ایام البیض).
- روز عرفه (۹ ذی‌الحجه).
- ایام البیض ماه رجب و شعبان.
- اول، سوم و هفتم محرم.
ب) روزه‌های حرام
برخی روزه‌ها در اسلام حرام هستند، مانند:
- عید فطر (اول شوال) و عید قربان (۱۰ ذی‌الحجه).
- روزه زن بدون اجازه شوهر، درصورتی‌که مزاحم حق او باشد.
- روزه در ایام تشریق (۱۱، ۱۲ و ۱۳ ذی‌الحجه) برای کسی که در منا است.
۸. نتیجه‌گیری
روزه یکی از مهم‌ترین عبادات اسلامی است که احکام و آداب خاصی دارد. مسلمانان باید علاوه بر رعایت احکام فقهی، با پایبندی به مستحبات و دوری از مکروهات، از برکات معنوی این عبادت بهره‌مند شوند.
در پایان، حدیثی از پیامبر اکرم (ص) را نقل می‌کنیم:
“لِكُلِّ شَيءٍ زَكاةٌ وَ زَكاةُ الجَسَدِ الصِّيامُ”
(برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن، روزه گرفتن است.)
(نهج‌الفصاحه، حدیث ۹۹۸)
باشد که همگی از برکات این عبادت الهی بهره‌مند شویم.
دیدگاهتان را بنویسید