مقدمه مرحوم نراقی در تعریف تواضع می‌گوید: تواضع آن است که انسان، خود را از کسانی که در جاه و مقام از او پایین‌ترند، برتر نداند و نیز به معنای شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن کردار و گفتاری است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام […]
مقدمه
مرحوم نراقی در تعریف تواضع می‌گوید: تواضع آن است که انسان، خود را از کسانی که در جاه و مقام از او پایین‌ترند، برتر نداند و نیز به معنای شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن کردار و گفتاری است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان می‌کند.
مفهوم تواضع به معنای کوچکی کردن و به دیگران ارج نهادن است، نه آنکه خوارکردن خود و زیر بار ذلت رفتن باشد، بنابراین تواضع آن است که انسان خود را از کسانی که در جاه و مقام از او پایین‌ترند، برتر نداند و نیز به معنای افتادگی آمده است که آدمی خود را از دیگران بالاتر نبیند.
تواضع در روایات:
در حدیثی از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌خوانیم: مَا لِی لاَ اَری عَلَیْکُمْ حَلاَوَةَ الْعِبَادَةِ؟! قَالُوا وَ مَا حَلاَوَةُ الْعِبَادَةِ؟ قَالَ التَّوَاضُعُ؛
چه می‌شود که شیرینی عبادت را در شما نمی‌بینم؟ عرض کردند: شیرینی عبادت چیست؟ فرمود: تواضع است. نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، ج۱، ص۳۹۶
امام علی (علیه‌السّلام) می‌فرماید: ضَادُّوا الْکِبْرَ بِالتَّوَاضُعِ؛ به وسیله تواضع با تکبر که ضد آن است مقابله کنید. تمیمی آمدی، عبدالواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص۸۲۰.
حدیث دیگری از نبیّ اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است که فرمودند: «یُبَاهِی اللهُ تَعَالَی الْمَلاَئِکَةَ بِخَمْسَة: وَالَّذِینَ یَتَوَاضَعُونَ لِلّهِ تَعَالَی؛ خداوند به پنج دسته از انسان‌ها به فرشتگان مباهات می‌کند:یکی آنها که به خاطر خدا تواضع می‌کنند طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۵۱،
در اهمیت تواضع همین بس که تواضع یکی از ابزار عقل می‌باشد.
امام کاظم (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: لِاَنَّ اللَّهَ تَعَالَی جَعَلَ التَّوَاضُعَ آلَةَ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ التَّکَبُّرَ مِنْ آلَةِ الْجَهْل؛ خداوند تواضع را ابزار کار عقل قرار داده و تکبّر را ابزار جهل. محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۲۹۹
حضرت امیر (علیه‌السلام) نیز فروتنی را از بزرگترین عبادت‌ها شمرده و فرموده است: عَلَیْکَ بِالتَّواضُعِ فَاِنَّهُ مِنْ اَعْظمَ العِبادَه؛بر تو باد به تواضع، که از بزرگترین عبادت‌هاست. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۵، ص۱۱۹
تواضع از صفات دوستان خدا نیز هست.
چنانچه پیامبر گرامی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: اربع لا یعطیهنّ اللّه الا من یحبّه، الصّمت و هو اوّل العبادة و التّوکّل علی اللّه و التّواضع، و الزّهد فی الدّنیا؛ چهار چیز است که خدا کرامت نمی‌کند مگر به کسی که خدا او را دوست داشته باشد: اول، سکوت، دوم، توکل بر خدا، سوم، تواضع، چهارم: زهد در دنیا. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۹۰، ص۱۶۲.
مطابق احادیث، تواضع با عقل و علم ارتباط دارد. بنا بر حدیثی نبوی، طلب علم از خداوند، به فزون شدن تواضع در آدمی می‌انجامد و در حدیثی از امام کاظم (علیه‌السلام)، تواضع مرکب عقل خوانده شده است. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱، ص ۱۳۶.
خواجه عبدالله انصاری برای تواضع سه درجه تعریف کرده است:
تواضع برای دین، آن است که راه مخالف دین را نپیماید.1
تواضع برای بندگان، آن است که همه کس را برادر خویش و برتر از خود بداند و ظن بد به آنها نبرد.2
3.تواضع برای حق، آن است که از رای خود، در خدمت به خلق و از راه و رسم خود در معاشرت، برای حق چشم‌پوشی کند و رضا به رضای او دهد.]
امام رضا (علیه‌السّلام) پیرامون درجات تواضع چنین فرموده است: تواضع درجاتی دارد، از آن جمله، انسان قدر خویش را بشناسد و با دلی سالم در جایگاه خود نشیند، دوست نداشته باشد به سوی کسی رود، مگر چنان که به سویش آیند (با مردم چنان‌که دوست دارد با او رفتار شود رفتار کند) اگر بدی ببیند، آن‌را با نیکی بپوشاند، فرو خورنده خشم و درگذرنده از (لغزش) مردم باشد و خداوند نیکوکاران را دوست دارد. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، ج۳، ص۳۲۱.
نشانه های تواضع:
طبق روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام)، از نشانه‌های تواضع آن است که در نشستن به پایین مجلس راضی باشی، با هر کسی رو به رو شدی، سلام کنی، نزاع و مجادله را ترک گویی، گرچه حق با تو باشد، دوست نداشته باشی به دلیل تقوایی که داری، تو را ستایش کنند. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول من الکافی، ج۳، ص۳۱۷.
1.غذاخوردن با فقرا 2. ترک جدال 3.تواضع در راه رفتن 4.مانند مردم عادی رفتار کردن
5. سلام کردن 6.پذیرفتن پیشنهادها و قبول کردن حق
برخی از آثار تواضع:
حضرت صادق (علیه‌السّلام) نیز فرموده است: «اِنَّ فی السَّماءِ مَلَکَیْنِ مُوَکَّلینِ بِالعِبادِ، فَمَنْ تَواضَعَ للّهِ رَفَعاهُ وَ مَنْ تَکَبَّرَ وضَعاهُ؛ همانا دو فرشته در آسمان بر بندگان گمارده شده‌اند پس هر کس که به خاطر خدا فروتنی کند او را بالا برند، و آن کس که تکبّر کند پایینش آورند.
رسول مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در خطبه‌ای فرمودند: اَیُّهَا النّاسُ اِنَّ اَفْضَلَ النّاسِ عَبْدا مَنْ تَواضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛ای مردم، همانا برترین مردم از جهت بندگی، کسی است که با وجود برتری مقام، تواضع کند.
امام علی (علیه‌السّلام) فرمودند: اَلتَّواضُعُ یَکْسِبُکَ السَّلامَةَ؛تواضع برای تو سلامتی را به ارمغان می‌آورد
حضرت عیسی (علیه‌السّلام) فرمود: طُوبی للْمُتواضِعینَ فِی الدُّنیا هُمْ اَصْحَابُ المَنابِرِ یَوْمَ القِیامهِ؛خوشا به حال فروتنان در دنیا، آنان در روز رستاخیز از اهل جایگاه‌های بلند (عزّت و شرف) هستند.
در آخر چکیده ای از رفتار متواضعانه پیامبر از زبان حضرت علی علیه السلام
امیرمؤمنان(علیه السلام) رفتار پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با مردم را چنین توصیف مى کند
«وقتى به مجلسى مى آمد، پایین آن مى نشست؛ کنار آخرین نفر و دیگران را نیز به همین رفتار سفارش مى کرد و همگان را بهره مند مى ساخت به‌گونه اى که هیچ کسى احساس نمى کرد که دیگرى بیش از او نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) احترام دارد. با همنشین خود مى نشست تا او برخیزد. هر کس نیازى داشت یا آن را بر مى آورد و یا سخنى نیک بدو مى گفت که یارى‌اش دهد. اخلاق خوش او سبب شد تا مردم او را پدر مهربان خویش بدانند و جملگى در برابرش خوش‌رفتار شدند و محضر او همواره محضر بردبارى و حیا و صداقت و امانت بود و جنجال و هیاهو بدان راه نداشت و حرمت‌ها در آن شکسته نمى شد».[ سنن النبى، ص 104.]
پیامبر، با فقیر و غنى مصافحه مى کرد، کم‌خرج و کم‌زحمت بود و فروتنى‌اش همراه ذلت نبود و برخوردى زیبا و رویى خوش داشت.[ همان، ص 118- 117.].
دیدگاهتان را بنویسید