نقد عقیده تجسیم و تشبیه خداوند در اندیشه وهابیت و ابن تیمیه

مقدمه

در طول تاریخ اسلام، مسئله توحید و شناخت خداوند همواره مورد بحث بوده است. گروهی از متفکران اسلامی بر تنزیه و دوری از تشبیه خداوند تأکید کرده‌اند، در حالی که برخی دیگر به نوعی از تشبیه قائل شده‌اند. یکی از مهم‌ترین شخصیت‌هایی که در قرون گذشته به ترویج عقاید تجسیم و تشبیه پرداخته، ابن تیمیه است. پیروان وی، از جمله وهابیت، همچنان به این دیدگاه‌ها پایبندند. اما آیا این اعتقادات با آموزه‌های قرآن و سنت مطابقت دارند؟

تعریف تجسیم و تشبیه

تجسیم یعنی نسبت دادن ویژگی‌های جسمانی به خداوند، به گونه‌ای که او را دارای اعضا و جوارح مادی بدانیم. تشبیه نیز به معنای مشابهت دادن خداوند با مخلوقات است، مانند اینکه خدا را شبیه انسان یا دیگر موجودات بدانیم.

ریشه‌های تاریخی تجسیم در عقاید اسلامی

اندیشه‌های تجسیمی از گروه‌هایی مانند مجسمه و مشبهه در صدر اسلام نشأت گرفته است. این گروه‌ها صفات الهی را به گونه‌ای تفسیر می‌کردند که شباهتی با ویژگی‌های انسانی پیدا می‌کرد. ابن تیمیه در قرن هفتم هجری، با استناد به برخی روایات، این عقاید را تقویت کرد و پیروان او، مانند محمد بن عبدالوهاب، در مکتب وهابیت آن را رواج دادند.

دیدگاه ابن تیمیه درباره تجسیم و تشبیه

ابن تیمیه در آثار خود، مانند مجموع الفتاوی، به صراحت بیان می‌کند که خداوند دارای دست، چشم، صورت، و عرش است و این ویژگی‌ها را به گونه‌ای تفسیر می‌کند که شباهت به موجودات مادی پیدا می‌کند. او معتقد است که این صفات حقیقی هستند و نباید به صورت مجازی یا استعاری تفسیر شوند.

برخی از نقل‌قول‌های ابن تیمیه در این زمینه:

• “خداوند در عرش خود مستقر است، همانند نشستن یک انسان.”
• “خداوند دو دست دارد که یکی از آن‌ها از دیگری برتر است.”

این سخنان نشان‌دهنده نگاه جسمانی او به خداوند است که برخلاف مبانی توحید ناب اسلامی می‌باشد.

نقد عقاید ابن تیمیه توسط علمای اسلامی

بسیاری از علمای اهل سنت و شیعه عقاید ابن تیمیه را مردود دانسته‌اند. از جمله:

• امام فخر رازی: معتقد است که هرگونه نسبت جسم به خداوند مستلزم نقص است و خداوند از هر نقصی منزه است.
• ابوحامد غزالی: در آثار خود تصریح می‌کند که خداوند فراتر از جسم و صورت است و هیچ شباهتی به مخلوقات ندارد.
• علامه حلی: ابن تیمیه را به خاطر تشبیه خداوند به مخلوقات نقد کرده و دیدگاه او را مخالف قرآن و روایات دانسته است.

پاسخ قرآنی به ادعای تجسیم

قرآن کریم به روشنی بیان می‌کند که خداوند از هرگونه تشبیه و تجسیم منزه است:

1. سوره شوری، آیه 11:
   لَیْسَ كَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَهُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ
   (هیچ چیزی مانند او نیست و او شنوا و بیناست.)
2. سوره اخلاص:
   وَلَمْ یَكُن لَّهُ كُفُوًا أَحَدٌ
   (هیچ کس همتای او نیست.)

این آیات نشان می‌دهند که خداوند هیچ شباهتی به مخلوقات ندارد و نسبت دادن اعضای جسمانی به او، باطل است.

پاسخ از روایات اسلامی

در احادیث اهل بیت (ع) و روایات پیامبر (ص) نیز تأکید شده است که خداوند جسم ندارد و قابل تشبیه به مخلوقات نیست.

• امام علی (ع): “هر کس خداوند را به خلقش تشبیه کند، او را نشناخته است.”
• امام صادق (ع): “هر کس خدا را به چیزی تشبیه کند، از دین خارج شده است.”

تأثیرات منفی عقیده تجسیم در وهابیت

عقیده تجسیم باعث شده است که وهابیت نسبت به دیگر مسلمانان دیدگاه افراطی داشته باشد و به تکفیر آن‌ها بپردازد. آن‌ها مسلمانانی را که مخالف این عقیده باشند، متهم به بدعت و شرک می‌کنند.

از سوی دیگر، این تفکر باعث شده است که برخی از غیرمسلمانان تصور نادرستی از توحید اسلامی پیدا کنند و آن را مشابه عقاید مشرکانه بدانند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

دیدگاه تجسیم و تشبیه خداوند که توسط ابن تیمیه و پیروان وهابیت ترویج شده، با تعالیم قرآن، سنت پیامبر (ص)، و آموزه‌های عقلانی در تضاد است. اسلام تأکید دارد که خداوند غیر مادی، نامحدود، و بدون شبیه و همتا است.

برای درک صحیح توحید، باید از هرگونه تشبیه و تجسیم دوری کرد و با رجوع به قرآن، سنت پیامبر (ص)، و تفسیرهای معتبر علمای اسلامی، به شناخت واقعی از ذات الهی دست یافت.