چرا باکو «کریدور زنگزور» را دوباره مطرح کرده است؟

به نظر می‌رسد که جمهوری آذربایجان در حال بازنگری در رویکرد خود است و از تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه در اوکراین، تغییرات در دولت آمریکا و عقب‌نشینی‌های ایران در برابر دستاورد‌های ترکیه در منطقه بهره‌برداری می‌کند، و می خواهدمسیر یا کریدور زنگزور را ایجاد کند.

تسلط هیئت تحریر الشام (HTS) در سوریه نگرانی‌ها را درباره این که جاه‌طلبی‌های ترکیه فراتر از کشور‌های عربی، و به‌ویژه به قفقاز جنوبی، گسترش می‌یابد، تشدید کرده است. با توجه به اینکه بازیگران کلیدی در سوریه—ایران، روسیه و ترکیه—در این منطقه نیز فعال هستند، خطر افزایش رقابت آنها تا حد رویارویی آشکار رو به افزایش است.

با توجه به اینکه بازیگران کلیدی در سوریه—ایران، روسیه و ترکیه—در این منطقه نیز فعال هستند، خطر افزایش رقابت آنها تا بر سر مسیر زنگزور حد رویارویی آشکار رو به افزایش است

از دیدگاه ایران، نگرانی اصلی احتمال حمله غافلگیرکننده جمهوری آذربایجان، با حمایت ترکیه، به استان سیونیک در جنوب ارمنستان برای ایجاد کریدور مناقشه‌برانگیز زنگزور است.

کریدور زنگزور

طرح جمهوری آذربایجان برای ایجاد یک مسیر مستقیم به ترکیه، تنش‌هایی را با ارمنستان و ایران برانگیخته است، چراکه این دو کشور معتقدند این مسیر، مرز زمینی آنها را قطع خواهد کرد. این پروژه همچنین باعث تقابل آنکارا و تهران شده است.

اگرچه مقامات جمهوری آذربایجان تلاش می‌کنند اهمیت مرز‌های ارمنستان برای ایران را کم‌اهمیت جلوه دهند، اما واقعیت‌های میدانی تصویر متفاوتی را نشان می‌دهند. گزارش‌ها حاکی از آن است که آنکارا و باکو از هم‌اکنون موانعی برای کامیون‌های ایرانی که از خاک آنها عبور می‌کنند، ایجاد کرده‌اند.

در واکنش به اقدام تهران برای مقابله با قاچاق سوخت—که طی آن کامیون‌های خارجی ملزم به پرداخت عوارض گمرکی معادل ارزش سوخت موجود در مخازن خود شدند—ترکیه در دسامبر ۲۰۲۴ مالیات سنگینی بر سوخت کامیون‌های ایرانی اعمال کرد. هم‌زمان، گزارش‌هایی از بسته شدن گذرگاه‌های مرزی آستارا (ایران-جمهوری آذربایجان) و پل‌دشت (ایران-نخجوان) بر روی کامیون‌های ایرانی از سوی جمهوری آذربایجان منتشر شده است.

این فشار‌ها نشان‌دهنده مخاطرات گسترده‌تری برای تهران است. در صورت تحقق کریدور زنگزور، مسیر‌های ترانزیتی ایران به اروپا و روسیه از طریق قفقاز، به‌طور کامل وابسته به حسن نیت اتحاد جمهوری آذربایجان و ترکیه خواهد شد.

تلاش مجدد برای کریدور زنگزور

اگرچه باکو رسماً مطالبه کریدور زنگزور را از مذاکرات صلح با ارمنستان کنار گذاشته است، اما همچنان این پروژه را دنبال می‌کند. اندکی پس از حمله سریع جمهوری آذربایجان برای تصرف کامل قره‌باغ در سپتامبر ۲۰۲۳، به نظر می‌رسید که پروژه زنگزور از دستور کار خارج شده باشد، چراکه کار بر روی مسیر جایگزینی آغاز شد. کریدور ارس که از خاک ایران عبور می‌کند، به‌گونه‌ای طراحی شده است که ارتباط میان ارمنستان و ایران را حفظ کند و از قطع شدن آن جلوگیری نماید.

کریدور پیشنهادی ارس

در رقابت با کریدور زنگزور، جمهوری آذربایجان و ایران قصد دارند جاده و راه‌آهنی را از طریق خاک ایران به منطقه خودمختار نخجوان ایجاد کنند. این مسیر، خط ریلی قدیمی دوران شوروی را که از گذرگاه مرزی جلفا (ایران) – جلفا (نخجوان) عبور می‌کرد، احیا خواهد کرد.

بااین‌حال، الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان، در مصاحبه‌ای ماه گذشته لحن تندتری اتخاذ کرد و تغییرات اساسی در مواضع خود نشان داد. او اعلام کرد: «کریدور زنگزور باید و قطعاً باز خواهد شد. هرچه ارمنستان زودتر این موضوع را درک کند، بهتر است.» علی‌اف همچنین هشدار داد که ایروان نباید «به‌عنوان یک مانع جغرافیایی میان ترکیه و (جمهوری) آذربایجان عمل کند.» در همین حال، مقامات ترکیه بار دیگر بر لزوم گشایش این کریدور تأکید کرده‌اند.

معماری امنیتی شکننده ارمنستان پس از شکست در جنگ ۲۰۲۰ با جمهوری آذربایجان بر سر قره‌باغ، احتمال مقاومت مستقل این کشور در برابر یک حمله دیگر از سوی باکو را کاهش داده است. در سال ۲۰۲۲، جمهوری آذربایجان حملاتی را به جنوب شرقی ارمنستان انجام داد، مناطقی را تصرف کرد و ایروان را متهم کرد که توافقات را تغییر داده و مانع از بازگشایی مسیر‌های ارتباطی و حمل‌ونقل شده است.

در پی موضع‌گیری ایران، فرانسه نیز با تأسیس کنسولگری در استان سیونیک واکنش نشان داد، درحالی‌که اتحادیه اروپا با اعزام هیئت نظارت غیرنظامی (EUMA) به سکونت‌گاه‌های ارمنستان در امتداد مرز جمهوری آذربایجان، وضعیت امنیتی شکننده این منطقه را تأیید کرد. تهران همچنین در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ رزمایش‌های نظامی متعددی را در نزدیکی مرز‌های شمالی خود برگزار کرد که به‌عنوان اقدامی بازدارنده در برابر جاه‌طلبی‌های باکو برای دستیابی به اهدافش از طریق نیروی نظامی محسوب می‌شد.

اکنون به نظر می‌رسد که جمهوری آذربایجان در حال بازنگری در رویکرد خود است و از تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از جنگ روسیه در اوکراین، تغییرات در دولت آمریکا و عقب‌نشینی‌های ایران در برابر دستاورد‌های ترکیه در منطقه بهره‌برداری می‌کند. همچنین گزارش‌ها حاکی از آن است که باکو به میانجی‌گری میان شرکای اسرائیلی و ترکیه‌ای خود روی آورده است، اقدامی که موقعیت آن را در برابر تهران تقویت می‌کند. در همین حال، اروپا که دچار تفرقه و فاصله‌گرفتن از تحولات منطقه شده، قادر به تدوین یک استراتژی منسجم برای دفاع معنادار از ایروان نیست.